Aristoteles MÖ 384 yılında Yunanistan’ın Stagira kentinde doğdu. Babası Nikomakhos Kral Amyntas’ın saray hekimi idi. Aristoteles genç yaşta yetim kaldı ve Proxenos adlı bir akrabası tarafından büyütüldü. MÖ 367 yılında Atina’ya gitti ve Platon’un Akademi’sine katıldı. Platon’un en seçkin öğrencilerinden biri oldu ve onunla yakın bir ilişki kurdu.
Platon’un MÖ 347’de ölümünden sonra Akademi’den ayrıldı ve Asya Küçük’te gezilere çıktı. MÖ 343’te Makedonya Kralı II. Filip’in oğlu İskender’i (sonradan Büyük İskender olarak anılacaktır) eğitmek için saraya davet edildi. Aristoteles İskender’e felsefe, politika, etik, retorik ve sanat gibi konularda ders verdi. İskender MÖ 336’da babasının yerine kral oldu ve Pers İmparatorluğu’na karşı büyük bir sefer başlattı.
Aristoteles MÖ 335’te Atina’ya döndü ve Lykeion adlı bir okul kurdu. Burada öğrencilerine felsefe ve bilim dersleri verdi ve onları doğal fenomenleri gözlemlemeye teşvik etti. Lykeion’da Aristoteles’in en önemli eserlerinin çoğunu yazdığı düşünülmektedir.
Aristoteles ayrıca Atina’nın siyasi hayatına da katıldı ve birçok konuda görüşlerini dile getirdi. MÖ 323’te İskender’in ölümüyle Atina’da anti-Makedon bir ayaklanma çıktı ve Aristoteles de Makedon yanlısı olmakla suçlandı. Sokrates’in başına gelenleri önlemek isteyen Aristoteles, Atina’yı terk etti ve Euboea adasındaki Chalcis’e gitti. Burada MÖ 322 yılında hastalıktan öldü.
Teorik Felsefe
Aristoteles’in teorik felsefesi mantık, metafizik ve epistemoloji gibi konuları kapsar. Aristoteles mantığı, doğru düşünmenin kurallarını belirlemek için bir araç olarak görür. Mantığın temel birimi önermedir, yani doğru ya da yanlış olabilen bir ifadedir. Önermeler kategoriler, yorumlama, analitikler, konular ve sofistike çürütmeler gibi eserlerde ele alınan çeşitli biçimlerde sınıflandırılabilir.
Aristoteles’in mantığının en önemli kısmı ise tümdengelimdir, yani genel bir ilkeyi özel bir duruma uygulayarak sonuç çıkarmaktır. Tümdengelimlerin geçerliliği, öncüllerin ve sonucun arasındaki mantıksal ilişkiye bağlıdır. Aristoteles tümdengelimleri silogizm olarak adlandırır ve bunların çeşitli tiplerini ve kurallarını belirler.
Aristoteles’in metafiziği ise varlığın ilkeleri ve nedenleri üzerine bir araştırmadır. Metafizik adlı eserinde Aristoteles varlığı on kategoriye ayırır: madde, nitelik, nicelik, ilişki, yer, zaman, durum, eylem, etki ve tutum. Bu kategoriler var olan her şeyin temel özelliklerini tanımlar.
Aristoteles ayrıca varlığı iki temel tipe ayırır: madde ve form.
Madde bir şeyin potansiyel olarak ne olabileceğini belirleyen maddi özüdür.
Form ise bir şeyin gerçekleşmiş halini belirleyen biçimsel özüdür.
Madde ve form bir araya gelerek bileşik varlıkları oluşturur.
Aristoteles’in metafiziğinin en önemli sorusu ise ilk hareket ettirici ya da Tanrı’nın kim olduğudur. Aristoteles’e göre ilk hareket ettirici evrendeki tüm hareketin nedeni olan ama kendisi hareketsiz olan saf formdur. İlk hareket ettirici mükemmel ve değişmezdir ve kendisine duyulan sevgi ve hayranlıkla evreni harekete geçirir.
Aristoteles’in epistemolojisi ise bilginin kaynakları ve sınırları üzerine bir araştırmadır. Aristoteles bilginin duyusal algıdan başladığını savunur. Duyularımızla algıladığımız nesnelerden soyutlamalar yaparak evrensel kavramlara ulaşabiliriz. Bu kavramlar zihnimizdeki formlardır ve nesnelerin gerçek formlarına karşılık gelir.
Aristoteles bilgiyi üç tipe ayırır: teorik bilgi, pratik bilgi ve üretken bilgi.
Teorik bilgi var olan şeyleri anlamak için kullanılır ve felsefe ve bilim gibi alanlarda uygulanır.
Pratik bilgi eylemlerimizi yönlendirmek için kullanılır ve etik ve politika gibi alanlarda uygulanır.
Üretken bilgi ise yeni şeyler üretmek için kullanılır ve sanat ve zanaat gibi alanlarda uygulanır.
Aristoteles’in Doğa Felsefesi
Aristoteles’in doğa felsefesi fizik, astronomi, jeoloji, doğa bilimleri ve biyoloji gibi konuları kapsar. Aristoteles fizikte doğal fenomenleri açıklamak için dört temel ilke kullanır: madde, form, hareket ve neden. Madde ve form daha önce metafizikte bahsettiğimiz gibi bir şeyin potansiyel ve gerçekleşmiş özünü belirler. Hareket ise bir şeyin bir durumdan başka bir duruma geçmesidir.
Hareketin dört türü vardır: yer değiştirme, nicelik değişimi, nitelik değişimi ve madde değişimi.
Neden ise bir şeyin neden olduğu ya da neden olduğu şeydir.
Nedenin dört türü vardır: madde nedeni, form nedeni, etkin neden ve amaç nedeni.
Madde nedeni bir şeyin neyden yapıldığıdır.
Form nedeni bir şeyin ne olduğudur.
Etkin neden bir şeyin neye bağlı olarak olduğudur.
Amaç nedeni ise bir şeyin niçin olduğudur.
Aristoteles astronomide evrenin yapısı ve hareketi üzerine teoriler geliştirir.
Aristoteles’e göre evren iki bölümden oluşur: alt evren ve üst evren. Alt evren Dünya’nın bulunduğu bölümdür ve dört elementten (toprak, su, hava ve ateş) oluşur. Bu elementler yerçekimi ve hafiflik gibi özelliklere sahiptir ve doğal yerlerine doğru hareket ederler.
Üst evren ise Dünya’nın çevresindeki gök cisimlerinin bulunduğu bölümdür ve beşinci elementten (eter) oluşur. Bu element mükemmel ve değişmezdir ve dairesel hareket eder. Aristoteles gök cisimlerinin kristal küreler içinde yer aldığını ve ilk hareket ettirici tarafından döndürüldüğünü düşünür.
Aristoteles jeoloji ve doğa bilimlerinde Dünya’nın yapısı ve süreçleri üzerine araştırmalar yapar. Aristoteles Dünya’nın yuvarlak olduğunu kanıtlar ve iklim kuşaklarını tanımlar. Ayrıca deprem, volkan, fosil, maden, meteoroloji gibi konularda gözlemler yapar ve açıklamalar sunar. Aristoteles doğal süreçleri tesadüf ve zorunluluk olarak iki tipe ayırır. Tesadüf bir şeyin beklenmedik bir şekilde olmasıdır. Zorunluluk ise bir şeyin kaçınılmaz olarak olmasıdır.
Aristoteles biyolojide canlı varlıkları inceleyen ilk filozoftur. Hayvanların Tarihi adlı eserinde yaklaşık 500 tür hayvanı sınıflandırır ve anatomilerini, davranışlarını, üreme biçimlerini, yaşam döngülerini vb. tanımlar. Hayvanların Bölümleri adlı eserinde hayvanların organlarının işlevlerini açıklar. Hayvanların Üretimi adlı eserinde hayvanların nasıl ürediğini ve geliştiğini anlatır. Ruh Üzerine adlı eserinde ise ruhun ne olduğunu ve hayvanların ruhlarının nasıl farklılaştığını tartışır.
Aristoteles’e göre ruh bir canlının formudur ve üç türü vardır: bitkisel ruh, hayvansal ruh ve insan ruhu.
Bitkisel ruh beslenme, büyüme ve çoğalma gibi temel işlevleri sağlar.
Hayvansal ruh duyu, hareket ve istek gibi ilave işlevleri sağlar.
İnsan ruhu ise akıl, dil ve ahlak gibi özel işlevleri sağlar.
Aristoteles’in Pratik Felsefesi
Aristoteles’in pratik felsefesi etik, politika, ekonomi, retorik ve poetika gibi konuları kapsar. Aristoteles etikte insanın mutluluğunu ve erdemini araştırır. Nikomakhos’a Etik adlı eserinde Aristoteles mutluluğun insanın amacı olduğunu ve insanın doğasına uygun bir yaşam sürmesi gerektiğini savunur. Mutluluğu elde etmenin yolu ise erdemli olmaktır. Erdem ise orta yolu bulmak, yani aşırılıklardan kaçınmaktır.
Aristoteles erdemi iki türe ayırır: entelektüel erdem ve ahlaki erdem.
Entelektüel erdem akıl yoluyla kazanılan bilgelik, anlayış ve zekadır.
Ahlaki erdem ise alışkanlık yoluyla kazanılan cesaret, adalet, cömertlik vb.dir.
Aristoteles ayrıca dostluğun da mutluluk için gerekli olduğunu belirtir.
Aristoteles politikada insanın toplumsal bir varlık olduğunu ve en iyi yaşamın siyasi toplulukta gerçekleştiğini ileri sürer. Politika adlı eserinde Aristoteles siyasi topluluğun doğuşunu, gelişimini ve çeşitli biçimlerini inceler.
Aristoteles’e göre siyasi topluluğun amacı ortak iyiyi sağlamaktır.
Siyasi topluluğun yönetim biçimleri üç ana tipe ayrılır: monarşi (tek kişi yönetimi), aristokrasi (seçkinler yönetimi) ve politeia (anayasal yönetim). Bu yönetim biçimleri adaletli ya da adaletsiz olabilirler.
Adaletsiz yönetim biçimleri ise tiranlık (monarşinin bozulmuş hali), oligarşi (aristokrasinin bozulmuş hali) ve demokrasi (politeianın bozulmuş hali) olarak adlandırılır. Aristoteles en iyi yönetim biçiminin duruma göre değişebileceğini ancak genel olarak politeianın en uygun olduğunu düşünür.
Aristoteles ekonomide ev ve devlet arasındaki ilişkiyi ele alır. Ekonomi adlı eserinde Aristoteles evin temel bir toplumsal birim olduğunu ve evin yönetiminin de bir tür siyaset olduğunu söyler.
Aristoteles’e göre evin amacı yaşamı sürdürmek ve iyiyi elde etmektir. Evde üç temel ilişki vardır: eşler arası ilişki, ebeveyn-çocuk ilişki ve efendiler-köleler ilişki. Bu ilişkilerde adalet, eşitlik ve sevgi gibi ilkelerin gözetilmesi gerektiğini belirtir. Aristoteles ayrıca mülkiyet, para, ticaret gibi ekonomik konularda da görüşlerini dile getirir.
Aristoteles retorikte ikna sanatını inceler. Retorik adlı eserinde Aristoteles retoriğin felsefe ve politika ile yakından ilgili olduğunu ve mantıkla birlikte kullanılması gerektiğini savunur.
Aristoteles retoriği üç türe ayırır: dava retoriği, danışma retoriği ve övgü retoriği.
Dava retoriği adaleti sağlamak için kullanılır ve geçmişle ilgilidir.
Danışma retoriği ortak iyiyi sağlamak için kullanılır ve gelecekle ilgilidir.
Övgü retoriği erdemi övmek için kullanılır ve şimdiyle ilgilidir.
Aristoteles ayrıca iknanın üç kaynağını belirler: ethos (konuşmacının karakteri), pathos (dinleyicinin duyguları) ve logos (konuşmanın mantığı).
Aristoteles poetikada sanatın doğası ve işlevi üzerine teoriler geliştirir. Poetika adlı eserinde Aristoteles şiirin insanın doğasından kaynaklandığını ve taklit yoluyla öğrenmeyi sağladığını söyler.
Aristoteles şiiri iki türe ayırır: epik şiir ve dramatik şiir.
Epik şiir uzun bir anlatımdır ve kahramanların maceralarını anlatır.
Dramatik şiir ise sahnelenen bir eylemdir ve iki alt türe ayrılır: trajedi ve komedi. Tragedya (Trajedi) insanın acıklı durumunu, komedi ise insanın gülünç durumunu gösterir. Aristoteles tragedyanın insanın korku ve acıma duygularını uyandırarak arındırma (katharsis) sağladığını ileri sürer. Aristoteles ayrıca tragedyanın unsurlarını, özelliklerini ve kurallarını belirler.
Aristoteles’in Etkisi
Aristoteles’in etkisi tüm zamanların en büyük filozoflarından biri olarak kabul edilmesinden anlaşılabilir. Aristoteles’in eserleri Antik Çağ’dan Orta Çağ’a, Rönesans’tan Aydınlanma’ya ve hatta günümüze kadar felsefenin, bilimin ve sanatın gelişimini şekillendirmiştir.
Aristoteles’in etkisini üç ana döneme ayırabiliriz: Antik Çağ, Orta Çağ ve Modern Çağ.
Antik Çağ’da Aristoteles’in etkisi
Antik Çağ’da Aristoteles’in etkisi hem Yunan hem de Roma dünyasında hissedilmiştir. Aristoteles’in öğrencileri ve takipçileri onun felsefesini geliştirmiş ve yaymışlardır. Bunlardan en önemlileri Theophrastos, Straton, Andronikos ve Alexander Aphrodisias’tır. Aristoteles’in felsefesi ayrıca Stoacılar, Epikürcüler ve Skeptikler gibi diğer felsefi okullarla da etkileşime girmiştir. Aristoteles’in felsefesi Roma İmparatorluğu döneminde de önemini korumuştur. Cicero, Seneca, Marcus Aurelius gibi ünlü Romalılar Aristoteles’ten alıntılar yapmış ve onun görüşlerini tartışmışlardır. Ayrıca Plotinos, Porphyrios ve İamblichos gibi Yeni Platoncu filozoflar da Aristoteles’in felsefesini Platon’un felsefesiyle birleştirmeye çalışmışlardır.
Orta Çağ’da Aristoteles’in etkisi
Orta Çağ’da Aristoteles’in etkisi hem İslam hem de Hristiyan dünyasında hissedilmiştir. Aristoteles’in eserleri 9. yüzyıldan itibaren Arapça’ya çevrilmiş ve Müslüman filozoflar tarafından yorumlanmıştır. Bunlardan en önemlileri Kindi, Farabi, İbn Sina (Avicenna), İbn Rüşd (Averroes) ve İbn Haldun’dur. Müslüman filozoflar Aristoteles’in felsefesini İslam inancıyla uyumlu hale getirmeye çalışmış ve onun mantık, metafizik, fizik, etik ve siyaset gibi alanlarda yeni teoriler geliştirmişlerdir. Aristoteles’in felsefesi 12. yüzyıldan itibaren Latince’ye çevrilmiş ve Hristiyan filozoflar tarafından yorumlanmıştır. Bunlardan en önemlileri Anselmus, Abelardus, Albertus Magnus, Thomas Aquinas (Aquino’lu Thomas) ve Duns Scotus’tur. Hristiyan filozoflar Aristoteles’in felsefesini Hristiyan doktriniyle uyumlu hale getirmeye çalışmış ve onun mantık, metafizik, fizik, etik ve siyaset gibi alanlarda yeni teoriler geliştirmişlerdir.
Modern Çağ’da Aristoteles’in etkisi
Modern Çağ’da Aristoteles’in etkisi hem bilimde hem de felsefede hissedilmiştir. Bilimde Aristoteles’in fizik, astronomi, biyoloji gibi alanlardaki teorileri yeni keşiflerle çeliştiği için eleştirilmiş ve yerini yeni teorilere bırakmıştır. Ancak Aristoteles’in mantık, metafizik, etik ve siyaset gibi alanlardaki teorileri felsefede hala önemini korumuştur. Modern filozoflar Aristoteles’in felsefesini hem takip etmiş hem de eleştirmişlerdir. Bunlardan en önemlileri Descartes, Spinoza, Leibniz, Locke, Hume, Kant, Hegel, Marx, Nietzsche, Heidegger, Wittgenstein ve Popper’dır. Modern filozoflar Aristoteles’in felsefesini kendi felsefi sorunlarına çözüm bulmak için kullanmış ve onun felsefi yöntemini, kavramlarını ve argümanlarını geliştirmiş ya da değiştirmişlerdir.
Aristoteles’in Eserleri
Aristoteles’in eserleri Antik Çağ’dan günümüze kadar çeşitli yollarla ulaşmıştır. Aristoteles’in eserlerinin bir kısmı onun öğrencilerine verdiği derslerden oluşur. Bunlar genellikle basit ve sistematik bir şekilde yazılmıştır ve Aristoteles’in felsefesinin temelini oluştururlar. Bu tür eserlere Organon, Fizik, Metafizik, Nikomakhos’a Etik, Politika, Ruh Üzerine, Hayvanların Tarihi, Hayvanların Bölümleri ve Hayvanların Üretimi örnek verilebilir.
Aristoteles’in eserlerinin bir kısmı ise onun genel okuyucuya hitap etmek için yazdığı eserlerdir. Bunlar genellikle daha edebi ve sofistike bir şekilde yazılmıştır ve Aristoteles’in felsefesinin uygulamalarını gösterirler. Bu tür eserlere Retorik, Poetika, Gençlik ve Yaşlılık Üzerine, Dostluk Üzerine ve İskender’e Öğütler örnek verilebilir.
Aristoteles’in eserleri Antik Çağ’da hem Yunan hem de Roma dünyasında yaygın olarak okunmuş ve yorumlanmıştır. Ancak Roma İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte Batı Avrupa’da unutulmuşlardır. Aristoteles’in eserleri Orta Çağ’da İslam dünyasında yeniden keşfedilmiş ve Arapça’ya çevrilmiştir. Müslüman filozoflar Aristoteles’in eserlerini yorumlamış ve onun felsefesini geliştirmişlerdir.
Aristoteles’in eserleri 12. yüzyıldan itibaren Batı Avrupa’ya geri dönmüş ve Latince’ye çevrilmiştir. Hristiyan filozoflar Aristoteles’in eserlerini yorumlamış ve onun felsefesini geliştirmişlerdir. Aristoteles’in eserleri Rönesans’ta da önemini korumuş ve yeni baskılar ve çeviriler yapılmıştır.
Aristoteles’in eserleri Modern Çağ’da hem bilimde hem de felsefede yeni teorilerin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Bilimde Aristoteles’in fizik, astronomi, biyoloji gibi alanlardaki teorileri yeni keşiflerle çeliştiği için eleştirilmiş ve yerini yeni teorilere bırakmıştır. Ancak Aristoteles’in mantık, metafizik, etik ve siyaset gibi alanlardaki teorileri felsefede hala önemini korumuştur.
Modern filozoflar Aristoteles’in eserlerini hem takip etmiş hem de eleştirmişlerdir. Bunlardan en önemlileri Descartes, Spinoza, Leibniz, Locke, Hume, Kant, Hegel, Marx, Nietzsche, Heidegger, Wittgenstein ve Popper’dır.
Modern filozoflar Aristoteles’in eserlerini kendi felsefi sorunlarına çözüm bulmak için kullanmış ve onun felsefi yöntemini, kavramlarını ve argümanlarını geliştirmiş ya da değiştirmişlerdir.
Aristoteles’in Mirası
Aristoteles’in mirası tüm zamanların en büyük filozoflarından biri olarak kabul edilmesinden anlaşılabilir. Aristoteles’in felsefesi ve bilimi Batı medeniyetinin temelini oluşturmuştur. Aristoteles’in felsefesi ve bilimi insanlığın doğayı, toplumu ve kendisini anlamasına yardımcı olmuştur. Aristoteles’in felsefesi ve bilimi insanlığın yaşamını iyileştirmesine katkıda bulunmuştur.
Aristoteles’in mirası sadece felsefe ve bilim alanında değil, aynı zamanda sanat ve kültür alanında da hissedilmiştir. Aristoteles’in eserleri edebiyat, tiyatro, sinema, müzik, resim, heykel gibi sanat dallarını etkilemiştir. Aristoteles’in eserleri ayrıca eğitim, hukuk, siyaset, din, psikoloji gibi kültürel alanlarda da önemli bir rol oynamıştır.
Aristoteles’in mirası günümüzde de devam etmektedir. Aristoteles’in eserleri hala okunmakta, yorumlanmakta ve tartışılmaktadır. Aristoteles’in felsefesi ve bilimi hala yeni sorunlara çözüm bulmak için kullanılmaktadır. Aristoteles’in felsefesi ve bilimi hala insanlığın gelişimine katkıda bulunmaktadır.
Kaynakça
- Britannica, T. E. (2023). Aristotle | Biography, Works, Quotes, Philosophy, Ethics, & Facts. In Encyclopædia Britannica.
- Stanford Encyclopedia of Philosophy. (n.d.). Aristotle. In Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Wikipedia contributors. (2021, October 30). Aristotle. In Wikipedia.
Yorumlar 15