Nadir bir metal olan rodyum, bugün gezegendeki en değerli ve kıymetli, Rh sembolü ve atom numarası 45 olan kimyasal bir elementtir.
1800’de Noel arifesinde İngiliz bilim adamı William Hyde Wollaston ve meslektaşı Smithson Tennant açılmamış bir hediye buldular. Güney Amerikadaki İspanyol kolonisi Nueva Granada’dan (bugün Kolombiya) gizlice 795 £ (1800’de 1.051.99 $ – bugün 23.206.23 $) karşılığında gizlice satın alınan ve kaçırılan bu hediye neredeyse saf platin cevherinin bir parçasıydı.
Çiftin bu tek kaya parçası için büyük umutları vardı. Wollaston, katı cevheri dövülebilir bir platin haline getirecek yeni bir kimyasal süreç yaratabileceğine inanıyordu. Wollaston, Noel cevherinin değerlenmeye devam edecek bir hediye olduğunu bilmiyordu.
Elindeki numunelerin gizlenmiş sırları vardı, o zamandan önce bilim tarafından hiç bilinmeyen yeni, nadir bir metaldi rodyum.
Beklenmedik Bir Keşif
Kaçak platin cevheri yığınıyla Wollaston, birkaç yıl içinde daha önceki bilim adamlarının yapamadıklarını yaptı. Platini izole eden ve dövülebilir hale getiren kimyasal bir işlem gerçekleştirdi.
Bilim adamı platin cevherini arka bahçesindeki laboratuvarında çözerken, hem çözünür hem de çözünmeyen bir kalıntı üretti.
Çözünür çözeltiyi çökelttikten sonra kırmızımsı tuzların kaldığını fark etti. Kırmızı tuzlar platin için normal değildir ve Wollaston numunede başka bir şey olduğundan şüphelendi. 1803 ve 1804’te Wollaston, platin cevheri örneğiyle iki değerli metal daha keşfettiğini açıkladı. Birine paladyum, diğerine rodyum adını verdi.
Rodyum Nedir?
Wollaston, aqua regia’da çözünen kırmızımsı tuzlar nedeniyle Yunanca gül kelimesi anlamına gelen yeni metal rodyumu “rhodon” olarak adlandırdı (aqua regia, simyacılar tarafından adlandırılan sarı-turuncu bir dumanlı sıvıdır, çünkü altın ve platin gibi soy metalleri çözebilir).
Amerika Gemoloji Enstitüsü (GIA) mücevher üretim sanatları araştırma ve geliştirme sorumlusu Shaun Peterson, “Rodyum, asil metallerden biri olarak kabul edilen platin metaller grubunun bir parçasıdır” diyor.
Platin Grubu Metaller arasında rodyum, platin, paladyum (Wollaston tarafından rodyumun keşfinden sadece bir yıl önce keşfedildi), rutenyum, iridyum ve osmiyum bulunur. Benzer özelliklere sahiptirler ve çoğunlukla doğada birlikte bulunurlar. Altın ve gümüş gibi onlar da değerli metallerdir. Peterson, “Değerli metallerin paylaştığı temel özelliklerden bazıları çekicilik, işlenebilirlik, dayanıklılık ve nadirliktir” diyor.
Rodyum, otomobil, mücevher, kimya ve elektrik ticareti de dahil olmak üzere birçok endüstride kullanışlı hale gelen ultra parlak, korozyona dayanıklı bir metaldir. Peterson’a göre rodyum kıtlığı ve kullanımı onu bu kadar değerli kılıyor. Peterson, “Rodyumun nadirliği ve otomobil üretiminde kullanımdan kaynaklanan büyük küresel talep, fiyatın önemli ölçüde artmasına neden oluyor” diyor.
Otomobil endüstrisinde, özellikle Çin ve Avrupa‘da daha temiz emisyonlara yönelik yeni düzenlemelerin fiyat artışına neden olması muhtemeldir. Bugün rodyumun ons fiyatı 14.000 dolardır. Bunu 959$/ons’tan platinle, 1.866$/ons’tan paladyumla veya 1.783$/ons’tan altınla karşılaştırın.
Rodyum bulunduğunda asla saf haliyle bulunmaz. Bunun yerine neredeyse her zaman platin, bakır ve nikelin rafine edilmesinin ardından küçük bir yan ürünü olarak toplanır. Rodyum aramaya gitmek istiyorsanız, ülkenin devasa platin madenciliği operasyonları yoluyla en büyük rodyum üreticisi olan Güney Afrika‘ya giden bir uçağa binmeniz iyi olacaktır. Ayrıca Kuzey ve Güney Amerika‘nın nehir kumlarında veya Ontario-Kanada’daki bakır-nikel cevherlerinde de bulabilirsiniz.
Genellikle Rodyum Zararlı Değildir (Kuyumcu değilseniz)
İnsanlar, Güney Afrika’daki Transvaal’da büyük platin cevheri tortuları bulunduktan sonra 1930’lardan beri platinin bir yan ürünü olarak rodyum madenciliği yapıyorlar. O zamandan beri, özellikle bir insanın önemli miktarda rodyumla doğrudan temas etmesi pek olası olmadığı için, insanlara zarar verdiğine dair hiçbir somut kanıt olmadı.
Bitkiler üzerinde yapılan testler, rodyumun Platin Grup Metalleri’nin en az zehirli üyesi olduğunu göstermektedir, ancak çok nadir olduğu için insanlar üzerinde hiçbir test yapılmamıştır. Bununla birlikte Peterson, özellikle kuyumculukta, solunduğunda rodyumun tehlikeli olabileceğini söylüyor.
Rodyum kaplama işlemi sırasında zararlı olabilecek dumanlar var. Bu sağlık riski nedeniyle, solunmasını önlemek için mücevherleri kaplarken kullanılan güvenlik yöntemleri vardır.” diyor.
Rodyum Hava Temizleyicimizi ve Mücevherlerimizi Daha Parlak Tutuyor
Arabaların, mücevherlerin ve sakızın ortak noktası ne? Her birinde biraz rodyum bulunuyor.
Mevcut rodyumun yüzde 80’i otomobillerdeki katalitik konvertörlerde egzoz emisyonlarını temizlemek için kullanılıyor.
Rodyum, diğer birçok kirleticinin yanı sıra fosil yakıtla çalışan arabalar, kamyonlar, tekneler, enerji santralleri ve türbinler tarafından yayılan kahverengimsi, zehirli gaz olan nitröz oksit moleküllerini (diğer bir deyişle NOx emisyonları) parçalama konusunda eşsizdir. NOx emisyonlarının etkisi vücudumuza ve ozon tabakasına onarılamaz bir hasara neden olsa da, rodyum olmasaydı sonuç çok daha kötü olurdu.
Rodyum, nitrik asit, asetik asit veya hidrojen reaksiyonları yapmak için önemli bir katalizördür. Ayrıca sakız çiğnediğimizde gelen nane aromasının kaynağı olan mentolü yapmak için de bir katalizördür. Korozyona karşı dayanıklı olduğu ve elektrik akımını kolayca ilettiği için, optik fiberler ve optik aynalar, far reflektörleri ve elektrik malzemelerinde kaplama olarak kullanılır.
İnsanlar büyük olasılıkla parlak, ihtişamlı mücevherlerde doğrudan rodyumla karşılaşırlar. Peterson, “Kuyumcular mücevher yapım sürecinde kullanmak için rodyum ararlar, çünkü parlak, gümüş beyaz renklidir ve çok serttir, bu da mücevherleri daha çizilmeye ve korozyona dayanıklı hale getirmeye yardımcı olabilir”. “Bazı mücevher metal alaşımlarına alerjisi olanlara yardımcı olabilecek hipoalerjeniktir”.
Nikel izi içermez, bu nedenle en hassas mücevher kullanıcıları bile bileklerinin rodyum kaplı bir bilezikle güvenli olduğundan emin olabilirler.
Çalışmak İçin Kolay Bir Metal Değil
Rodyum son derece serttir ve 3.565 Fahrenheit gibi (1.963 santigrat derece) çok yüksek bir erime noktasına sahiptir, bu da kuyumcuların manipüle etmesini zorlaştırır.
Peterson, “Rodyum kendi başına genel mücevher yapmak için çok zor diyor. “Rodyum için en yaygın kullanım, alerjilere karşı korunmaya yardımcı olmak veya mücevher öğesinin rengini iyileştirmek için diğer metal alaşımlara göre bir kaplama olmasıdır”.
Parlaklığı, ihtişamı ve dayanıklılığı bu nadir metalin kesin artılarıdır, ancak çalışması çok zor olduğu için kaplaması incedir ve hızla yıpranır.
Peterson eksileri olarak, “rodyum kaplamanın sadece ince bir tabaka kaplama mücevheri olmasıdır. Bu, zamanla aşınma ve yıpranma nedeniyle rodyumun azalacağı anlamına gelir.” diyor. Mücevher üreticileri, küpeler veya kolyeler gibi daha az sürtünme ve aşınma yaşayan parçalarda rodyum kullanmayı tercih ederler ve her bir ila iki yılda bir parçaların değiştirilmesini önerirler.
Bir mücevher parçasını kaplamak için çok az rodyuma ihtiyacınız olduğu için nispeten uygun fiyatlıdır. Rodyum kaplama mücevherleri internet üzerinden çevrimiçi olarak 300-5.000 $ arasında herhangi bir yerde bulabilirsiniz, ancak aradaki fiyat farkının olmasında rodyumun kendisinden çok, tasarımcının, temel metal ve değerli taşların etkisi vardır.
Wollaston’ın 200 yılı aşkın bir süre önce rodyumu keşfetmesi sayesinde, gezegenimizin en değerli ve pahalı metalini takıp kullanabiliyoruz.
Burak Can Bayer
