Hiç kuşkusuz büyük beyaz köpekbalığı kadar ismiyle bile korku uyandıran başka bir deniz canlısı yoktur.
Avlanmak için yaratılmış olan şık gövdesi, keskin dişleri ve insan etinin tadını çıkarma konusundaki biraz da haksız ünüyle büyük beyaz köpekbalığı (Carcharodon carcharias), okyanusun en büyük yırtıcılarından biri olarak kabul edilir. Ancak bu büyük yırtıcının bile korktuğu bir şeyler var.
2017’den beri yaşam alanları sayılabilecek Güney Afrika kıyılarında büyük beyaz köpekbalığı sayısının oldukça azaldığı bilim insanları tarafından belgelendi.
İlk olarak bu azalmanın nedenini aşırı avlanma gibi insan faaliyetlerine bağladılar. Ancak gerçek yeni araştırmalarla ortaya çıktı. Bir çift orka (Katil Balina, Orcinus orca), köpekbalıklarını avlayarak lezzetli, besleyici ve vitamin deposu olan karaciğerlerini yiyor.
Bir zamanlar, Güney Afrika kıyısındaki balıkçı kasabası olan Gansbaai, köpekbalığı gözlemcileri için oldukça kıymetliydi. Hatta yakınlarında bulunan Dyer Adası, bu yırtıcı türle dolu olduğu için büyük beyaz köpekbalığının başkenti olarak kabul ediliyor. Ancak ne yazık ki son birkaç yıldır köpekbalıklarının varlığı gittikçe azalmaktadır.
2017’den beri Gansbaai’de karaya vuran 8 büyük beyaz köpekbalığından yedisinin ciğersiz olarak bulunması, onların bir katil balina saldırısına uğradıklarını gösterir. Bu köpekbalıklarındaki yara izlerinin belirgin ve aynı olması, bu ölümlere aynı orka çiftinin neden olduğunu kanıtlar niteliktedir.
Orkaların varlığının büyük beyaz köpekbalıklarını uzaklaştırabileceğini diğer çalışmalar sayesinde öğrenmiştik. Bununla birlikte 2020’de bir kişi, eğer bir orka ortaya çıkarsa, köpekbalıklarının San Francisco kıyılarındaki av sularından uzaklaşacağını keşfetti.
Deniz biyoloğu Alison Towner liderliğinde kurulan ekibin GPS ile etiketlenmiş köpekbalıklarını uzun vadeli gözleme ve izleme verilerini kullanarak yapmış olduğu araştırmada, köpekbalıklarının eskiden en sevdikleri yerlerden şimdi kaçmaya başlamasının nedeninin orkalar olduğu ortaya çıktı.
Towner, Gansbaai’deki bir orka saldırısının ardından büyük beyaz köpeklerinin aylarca ortaya çıkmadığını ve bunun büyük ölçekli bir kaçınma stratejisi olduğunu belirtti.
Bu ekip, orkalar varken bölgeden kaçan 14 köpekbalığını GPS ile beş yıl boyunca izledi ve bu sayede büyük beyaz köpekbalıklarının birkaç koyda önemli ölçüde azaldığını fark etti.
Kayıt tutma başladığından beri Gansbaai’de daha önce sadece iki kez bu köpekbalıklarının ortadan kaybolduğu kaydedildi. Bunlardan ilki 2007’de bir hafta, diğeri ise 2017’de üç hafta olarak belirtildi. Araştırmacılar, bu yeni kayboluşların eşinin benzerinin daha önce görülmediğini ve ekosistemi değiştirdiğini söylüyor.
Büyük beyaz köpekbalıklarının yokluğunda, bakır köpekbalıkları (Carcharhinus brachyurus) onların yerini doldurmak için o bölgeye hareket ediyor. Normalde büyük beyaz köpekbalıkları tarafından avlanan bakır köpekbalıkları, bu sefer de orkalar tarafından avlanmaya başlıyor. Araştırmacılara göre büyük beyaz köpekbalıklarını avlama konusundaki deneyimleri, orkalara yeni avlarında büyük avantaj sağlıyor.
Towner, deniz ekosistemlerinde dengenin çok önemli olduğunu ve büyük beyaz köpekbalıklarının yok olmasının bir etkisi olarak, nesli tükenmekte olan Afrika penguenlerinin de Cape kürk fokları tarafından yok edilme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu söyledi.
Bunun yukarıdan aşağıya bir etki olduğunu söyleyen Towner, bu türlerin hepsinin birbirine bağlı olduğu yosun ormanlarını otlayan deniz kulağının kapsamlı bir şekilde çıkarılmasından kaynaklanan ‘aşağıdan yukarıya’ trofik(besin zinciri içerisindeki her bir beslenme basamağı) baskılara sahip olduğunu da ekledi.
Towner, bunun şu anlık bir hipotez olarak görseler de bir ekosistemin kaldırabileceği çok fazla baskının olduğunu ancak orkaların köpekbalıklarını yok etmesinin etkilerinin muhtemelen bundan çok daha geniş kapsamlı olabileceğini belirtti.
Öte yandan orkaların köpekbalıklarını avlama nedenleri de oldukça önemlidir. Köpekbalıklarının karaciğerleri zengin beslenme kaynaklı, devasa ve oldukça besleyicidir. Aynı zamanda da köpekbalıklarına okyanus boyunca epik göç yolculuklarında yetecek kadar katı ve sıvı yağlarla doludur.
Orkaların bunu nasıl anladığı ya da beslenme kaynağı olarak neden köpekbalıklarının karaciğerlerini tercih ettiği ise gizemini koruyor.
Bilim insanları, henüz yayınlanmamış bir makalede, bazı orkaların zamanında tercih ettikleri avlarının sayısının oldukça fazla olduğunu ama günümüzde bu tercihlerinin azaldığını ve bu azalmanın nedeni olarak köpekbalıklarını avlamayı daha çok tercih ederek bunu bir tür alışkanlık haline getirdiklerini açıkladılar.
Towner, orkaların yavaş büyümeleri ve geç olgunlaşan yaşam öyküsü stratejileri nedeniyle zaten savunmasız bir köpekbalığı popülasyonunu daha fazla etkileyebilecek olan, alt yetişkin büyük beyaz köpekbalıklarını hedef aldıklarını söylüyor.
Aynı zamanda Towner, vatandaş bilimi olarak adlandırılan balıkçı raporları ve turizm gemilerinin de bu yırtıcıların ekolojik dengeyi nasıl etkileyebileceği hakkında daha fazla bilgi toplamaya katkı sağlayacağının da altını çiziyor.
Ekibin araştırması Afrika Deniz Bilimleri Dergisi‘nde yayınlandı.
Eminenur Yıldız
